Utworzenie klastra energii jako szansę dla siebie zauważyło wiele nowych podmiotów, które do tej pory nie dostrzegały możliwości funkcjonowania na mocno regulowanym i zdominowanym przez duże grupy energetyczne rynku energii. Po wejściu w życie ustawy o OZE (1.07.2016 r.) pojawiły się inicjatywy klastrowe, które zostały uruchomione na skutek aktywności lokalnych firm energetycznych (przedsiębiorstw ciepłowniczych), właścicieli instalacji wytwórczych (biogazowni, farm PV, instalacji kogeneracyjnych), lokalnego biznesu czy też środowisk naukowych. Wraz z upływem czasu coraz większe zainteresowanie tworzeniem klastrów energii zaczęły wykazywać samorządy lokalne. Zapowiedź Ministerstwa Energii o wsparciu finansowym dla pilotażowych klastrów spowodowała pojawienie się nowych inicjatyw. Zainteresowanie tworzeniem nowych inicjatyw klastrowych oraz rozwój tych, które już zostały utworzone, uległy spowolnieniu ze względu na brak możliwości finansowania klastrów energii ze środków unijnych oraz krajowych. Zjawisko to było szczególnie widoczne na przełomie 2016 i 2017 roku.

Intensywne działania Ministerstwa Energii, takie jak: wprowadzenie rejestru klastrów na stronie me.gov.pl, wpisanie preferencji w finansowaniu inwestycji ze środków unijnych dla projektów realizowanych w ramach strategii klastrów energii w konkursach, a przede wszystkim zapowiedź konkursu na Certyfikowanych Pilotażowych Klastrów Energii spowodowała ponowny wzrost zainteresowania tworzeniem klastrów.

W konferencji zorganizowanej przez Ministerstwo Energii 30 czerwca 2017 w Warszawie, poświęconej tematyce klastrów energii, pojawiło się ponad 400 osób. Obecni byli przedstawiciele URE, PSE, NFOŚiGW oraz szeregu innych ważnych instytucji. Również udział przedstawicieli Komisji Europejskiej wskazuje, jak klastry energii stały się przedmiotem zainteresowania wielu podmiotów i instytucji i środowisk. Podsumowaniem tak dużego zainteresowania jest ilość klastrów, która złożyła wnioski do wspomnianego już konkursu na Certyfikowane Pilotażowe Klastry Energii. W naborze zakończonym 16 października 2017 r. zostało złożonych 115 wniosków. Takiego zainteresowania nie spodziewał się nikt. Należy zwrócić uwagę, że złożenie wniosków nie wiąże się z uzyskaniem jakiegokolwiek wsparcia finansowego dla samych klastrów. Procedura oceny wniosków trwa. Z informacji uzyskanych z Ministerstwa Energi wynika, że proces formalnej oceny przeszło ponad 40 klastrów, a około 70 nie zakwalifikowało się do etapu oceny merytorycznej. Wyniki konkursu powinny być znane na początku maja 2018. Najlepiej ocenione klastry uzyskają status Certyfikowanego Pilotażowego Klastra i będą dla ministerstwa podmiotami, w których będą wypracowywane nowe mechanizmy i rozwiązania funkcjonowania nowych instytucji rynku energetyki rozproszonej.

Ministerstwo zapowiada ogłoszenie kolejnego konkursu po zakończeniu obecnego. Zaproponowana przez Ministerstwo Energii idea klastrów energii, która została wpisana do ustawy o OZE jako nowych instytucji rynku energetycznego, modelowo wpisuje się w coraz szybciej rozwijającą się energetykę rozproszoną. Do tego, że rozwój energetyki rozproszonej jest trendem ogólnoświatowym, nie trzeba chyba przekonywać tych, którzy zajmują się na co dzień energetyką. Nasuwa się oczywisty wniosek, że do właściwego funkcjonowania nowego modelu rynku niezbędne jest wypracowanie nowych instytucji wpisujących się w jego istotę. Ważne jest, aby od samego początku tworzenia nowych instytucji (klastrów) funkcjonowały one w oparciu o mechanizmy rynkowe, a nie jako instytucje wymagające stałego wsparcia.

Konkurencyjne i stabilne społeczno-ekonomicznie instytucje klastrów energii szansą na rozwój lokalnej gospodarki

Klastry energii jako pełnoprawne struktury rynku energii są bardzo potrzebne nie tylko wielu interesariuszom lokalnym: samorządom, przedsiębiorcom, prosumentom, ale również już funkcjonującym podmiotom „dużej energetyki”. Odpowiedni poziom bezpieczeństwa i jakości dostaw energii w coraz bardziej rozproszonej energetyce może być zapewniony tylko poprzez rynkowe współdziałanie podmiotów wielkoskalowej i małej energetyki.

Dla zapewnienia rynkowego funkcjonowania klastrów, które muszą się stać stabilnymi instytucjami, koniecznym wydaje się uwzględnienie następujących kluczowych warunków:

•    optymalne wykorzystanie lokalnych zasobów w zakresie możliwości wytwórczych energii,

•    stworzenie mechanizmów zapobiegających „ograniczaniu konkurencji” na lokalnym rynku energii,

•    funkcjonowanie inicjatywy klastrowej na rynku odpowiedniej wielkości atrakcyjnym dla dostawców produktów i usług gwarantującym korzyści uczestnikom, partnerom i interesariuszom klastra.

Początkowy okres funkcjonowania klastra wymaga mechanizmów wsparcia. Katalog mechanizmów wsparcia powinien uwzględniać przede wszystkim pokrycie kosztów operacyjnych uruchomienia inicjatyw klastrowych. Finansowanie to może pochodzić:

•    z zasilenia kapitałem zalążkowym pochodzącym ze środków publicznych – finansowanie w zakresie kosztów niestanowiące pomocy publicznej,

•    ze wsparcie kapitałowego podmiotów komercyjnych – takie wsparcie wymaga uwzględnienia zwrotu podmiotom udzielającym wsparcia, zdolności kapitałowe,

•    z zaangażowania zasobów ludzkich i materialnych podmiotów tworzących klaster.

Zarówno kluczowe warunki, jak i mechanizmy wsparcia muszą doprowadzić do takiej rzeczywistości, w której klastry (a raczej podmioty je tworzące) funkcjonują w oparciu o sprzedaż usług i produktów na rynku energii elektrycznej, cieplnej, usług w obszarze optymalizacji i poprawie efektywności energetycznej oraz innych komplementarnych usług i produktów z założeniem, że ceny tych usług i produktów są cenami rynkowymi. Wyzwaniem dla klastrów staje się więc podjęcie takich działań, które z jednej strony spowodują lokalną konkurencję, ale też równocześnie zapewnią jak największy udział „lokalności inwestycji” szczególnie w obszarach wytwarzania, dystrybucji, obrotu oraz zarządzania rynkiem usług.

Mechanizmy rynkowe – gwarancja trwałości i rozwoju klastra

Dopóki klastry energii nie staną się stabilnymi lokalnymi mechanizmami rynkowymi należy podkreślać, że uzależnianie klastra od wsparcia dotacyjnego (publicznego) nie powinno być akceptowalne. Klastry są szansą na dostarczanie energii w konkurencyjnych cenach, zapewnienie odpowiedniej jakości energii oraz jakości dostaw zgodnie z obowiązującymi standardami. Początkowy etap działania klastra sprzyja takim działaniom, w których ograniczona grupa interesariuszy lokalnych – ale również zewnętrznych (szczególnie instytucje kapitałowe) – może dążyć do ograniczania dostępu do klastra. Mechanizm przeciwdziałania takim zjawiskom nie jest skomplikowany. W każdym klastrze gwarantem szerokiego dostępu powinny być samorządy. Lokalne samorządy posiadają szereg instrumentów decyzyjnych i prawnych, którymi mogą wpływać na działalność klastra. Idealnym modelem funkcjonowania klastra zabezpieczającym „wewnętrzną konkurencyjność” będzie taki, w którym sfera publiczna współpracuje z sektorem prywatnym (w szeroko pojętym znaczeniu) na etapie planowania przestrzennego i energetycznego, procesów inwestycyjnych, tworzeniu lokalnego prawa na rzecz działalności energetycznej oraz tworzeniem i wykorzystywaniem  mechanizmów finansowych zgodnych z zasadami pomocy publicznej.

Społeczno-ekonomiczna trwałość i opłacalność funkcjonowania struktur klastrowych (przede wszystkim dla podmiotów tworzących je) będzie bardzo uzależniona od obszaru i wielkości rynku energetycznego, na którym klaster funkcjonuje. Powstanie klastra (mikro) na stosunkowo małym obszarze, obejmującym rynek o wartości kilku milionów złotych, operacyjnie kosztuje niewiele mniej niż utworzenie klastra obejmującego obszar powiatu. Trudno też wymagać, aby w tzw. mikroklastrze istniał potencjał do: rozwoju, zainteresowania nowymi technologiami, powstawanie możliwości inwestycyjnych, aktywnego udziału w planowaniu energetycznym itp. Wydaje się, że tzw. mikroklaster może z powodzeniem funkcjonować jako spółdzielnia energetyczna, która może być uczestnikiem „powiatowego” klastra.

Jeżeli klaster funkcjonuje na obszarze całego powiatu lub 5 gmin, to skala rynku jest dużo większa, posiada większy potencjał rozwojowy, a na obecnym etapie ma o wiele większe szanse na ekonomiczne przetrwanie bez wsparcia publicznego. Za tworzeniem klastrów na maksymalnym obszarze zgodnym z zapisami ustawy o OZE przemawia wiele innych argumentów. Z doświadczeń wynika, że bardzo istotnym elementem przemawiającym za takim podejściem jest przede wszystkim zaangażowanie większej liczby samorządów, przez co można tworzyć warunki dla stabilnego funkcjonowania klastrów.

Kluczowe wyzwania dla klastrów energii

Jednym z kilku kluczowych dla rynkowego ukształtowania modelu klastrów elementem (zarówno w krótko- i długoterminowej perspektywie czasowej) jest wypracowanie modelu współpracy pomiędzy strukturami klastrów energii a operatorami sieci dystrybucyjnych. Bez odpowiednich i szybkich działań istnieje ryzyko zahamowania bardzo dużego zaangażowania społecznego w rozwój klastrów. Takie zjawisko nie byłoby korzystne dla rynku energii, którego transformacja wymaga zaangażowania partnerów lokalnych. Rozwiązania w kluczowym obszarze dystrybucji na rozproszonych rynkach mogłyby się stać „polskim wkładem” ukształtowania zapisów Pakietu Zimowego (projekt dyrektywy Komisji Europejskiej „Czysta Energia dla Wszystkich Europejczyków”). W art. 16, ust. 1a ww. dyrektywy jednym z zapisów jest uprawnienie lokalnej społeczności energetycznej (LEC) – a taką inicjatywą są klastry – do posiadania, ustanawiania lub dzierżawy sieci energetycznych.

W zakresie dystrybucji energii konieczne jest stworzenie i praktyczne wdrożenie rozwiązań i modeli w następujących obszarach:

•    lokalny przesył,

•    lokalne bilansowanie dystrybucji energii wytworzonej w klastrze lub na obszarze działania,

•    współodpowiedzialność za bezpieczeństwo energetyczne – w trakcie ostatnich kataklizmów jednym z głównych problemów był brak zasilania stacji przekaźnikowych telefonii,

•    współodpowiedzialność klastrów za stan techniczny lokalnych sieci – związanej np. z przyłączeniem do sieci dużej ilości rozproszonych źródeł wytwórczych, takie zjawisko staje się  problemem (szczególnie na obszarach wiejskich) w związku z bardzo dużą liczbą programów dotacyjnych dla instalacji prosumenckich,

•    inwestycje w infrastrukturę SN i nN niezbędną dla zapewnienia warunków do rozwoju gospodarczego.

Kolejnym kluczowym obszarem stwarzającym klastrom energii szansę na rynkowe funkcjonowanie jest wkomponowanie się w model i infrastrukturę inteligentnego zarządzania lokalnym rynkiem energii zarówno w obszarze handlowym, jak również dystrybucyjnym. Wiele innych dziedzin życia gospodarczego zmienionych zostało przez rozwój technologii informatycznych, cyfryzację, mobilność. Tak samo funkcjonowanie rynków energetycznych zacznie być coraz bardziej uzależnione od technologii ICT. Wydaje się, że dla klastry energii obszaru inteligentnego, mobilnego zarządzania jest szansą, która może przyczynić do ich trwałego rynkowego funkcjonowania.

Wskazane powyżej dwa kluczowe obszary wymagają znacznie szerszego opisu. Nie sposób w jednym artykule opisać szczegółowo ich wpływu na funkcjonowanie klastrów. Zachęcam do lektury kolejnych artykułów o tematyce klastrów.

Artykuł został opublikowany również w nr 3/2018 dwumiesięcznika "Energetyka Cieplna i Zawodowa"