Europejska polityka klimatyczna od lat kształtuje wygląd sektora energetycznego państw członkowskich. Celami obowiązującymi w perspektywie roku 2020 dla UE, określonymi w 2007 roku w Pakiecie klimatyczno-energetycznym (będącymi jednocześnie głównymi celami strategii Europa 2020 na rzecz inteligentnego, trwałego i sprzyjającego włączeniu społecznemu wzrostu gospodarczego), są:

•    redukcja emisji gazów cieplarnianych o 20% względem 1990 roku;

•    wzrost udziału OZE w produkcji energii końcowej do 20%;

•    zużycie energii pierwotnej nieprzekraczające 1483 Mtoe (osiągnięte głównie poprzez wzrost efektywności energetycznej).

Spełnienie powyżej wymienionych celów wymaga zaangażowania zarówno sektorów objętych Europejskim Systemem Handlu Emisjami (EU ETS) oraz także tych pozostałych (non-ETS). Do 2020 roku emisje pochodzące z sektorów EU ETS mają zmniejszyć się o 21%, a do 2030 o 43% względem 2005 roku (zmieniona dyrektywa w sprawie EU ETS, obowiązująca w latach 2021-2030). Oznacza to, że całkowita liczba uprawnień do emisji będzie maleć szybciej niż dotychczas: od 2021 r. co roku o 2,2% (zamiast poprzedniego 1,74%), co przełoży się na zmniejszenie emisji w latach 2021-30 o dodatkowe około 556 mln ton. Dodatkowo planowane jest również wzmocnienie rezerwy stabilności rynkowej (MSR). W latach 201923 stanowić będzie 24% uprawnień znajdujących się w obiegu, natomiast od 2024 planowany jest powrót do 12%. Poza tym możliwe jest także wejście w życie zapisu dotyczącego ograniczenia liczby uprawnień znajdujących się w rezerwie do wolumenu aukcyjnego z poprzedniego roku, począwszy od 2023.

Wspomóc dekarbonizację przemysłu, sektora energetycznego – w tym także ciepłownictwa – miałyby dwa nowo powstałe fundusze – patrz ramka.

Cele obowiązujące sektory non-ETS określone zostały natomiast w ramach postanowienia Effort Sharing Decision (ESD) – w perspektywie roku 2020 dla UE celem jest redukcja emisji gazów cieplarnianych w sektorze non-ETS o 10%, a w perspektywie roku 2030 o 30% względem roku 2005.

Te starania mają umożliwić zmniejszenie o co najmniej 40% emisję gazów cieplarnianych w całej UE w porównaniu z rokiem 1990, co zawarte zostało w Pakiecie zimowym Komisji Europejskiej: Czysta Energia dla Europejczyków, z końca 2016 roku.

Dla Polski wszystkie powyżej wymienione zobowiązania przekładają się na następujące, dotychczas zdefiniowane cele do spełnienia, w perspektywie 2020 roku:

•    wzrost emisji gazów cieplarnianych z sektorów non-ETS o maksymalnie 14% względem 2005 roku (ESD);

•    wzrost udziału OZE w produkcji energii końcowej do 15%;

•    zużycie energii pierwotnej nieprzekraczające 96,4 Mtoe.

W ramach ESD na lata 2021-30 do 2030 roku Polska dodatkowo ograniczy emisję gazów cieplarnianych o 7% względem poziomu z 2005 roku.

Ciepłownictwo wspiera OZE

W dłuższej perspektywie, poza celami redukcyjnymi, ciepłownictwo ma wspierać również cele związane ze wzrostem udziału OZE w zużyciu energii końcowej brutto w UE. Znowelizowana dyrektywa w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych, tzw. RED II, stawia przed państwami członkowskimi UE cele dla energetyki odnawialnej do 2030 roku. Zwiększanie udziału OZE w europejskiej energetyce ma skutkować podniesieniem bezpieczeństwa energetycznego, wzrostem efektywności systemów energetycznych oraz ich dekarbonizacją, a także rozwojem UE jako lidera na rynku innowacyjnych rozwiązań energetycznych.

Zgodnie z dyrektywą, ogólnoeuropejski wiążący cel na 2030 r. wynosi 32% udziału energii ze źródeł odnawialnych w końcowym zużyciu energii brutto. Ponadto, w artykule 23 dyrektywy RED II pojawia się wytyczna dotycząca obowiązku podnoszenia o co najmniej 1 punkt procentowy rocznie udziału dostaw energii odnawialnej do instalacji grzewczych i chłodniczych, wyrażonego jako krajowy udział w zużyciu energii końcowej. Operatorzy systemów lokalnego ogrzewania i chłodzenia zobowiązani są do podawania konsumentom końcowym informacji na temat efektywności energetycznej i udziału energii odnawialnej w ich systemach. Co więcej, artykuł 24
stawia wymaganie, by „państwa członkowskie ustanawiały niezbędne środki umożliwiające odbiorcom tych systemów lokalnego ogrzewania lub chłodzenia, które nie są >>efektywnymi systemami ciepłowniczymi i chłodniczymi<<, odłączenie się od systemu w celu samodzielnego wytwarzania ciepła lub chłodu z odnawialnych źródeł energii lub do zmiany dostawcy energii cieplnej lub chłodniczej, który ma dostęp do systemu”. Niedyskryminujący dostęp do systemów lokalnego ogrzewania mają dostać producenci ciepła z OZE bądź ciepła odpadowego.

Cele dla efektywności

Wymienione powyżej postulaty jednoznacznie wymuszają stworzenie planu intensywnej przebudowy polskiego systemu ciepłowniczego. Zużycie energii przez sektor ciepłownictwa i chłodnictwa (uwzględniając wytwarzanie ciepła i chłodu w systemach odbiorców indywidualnych) stanowi ponad połowę zużycia energii w Polsce. Zwiększanie udziału OZE w tym sektorze ma kluczowe znaczenie w realizacji postanowień dyrektywy RED II. Wdrożenie przepisów skutkować będzie również zwiększeniem roli konsumentów na rynku ciepła, ze względu na uzyskanie możliwości wyboru producenta ciepła o odpowiednich parametrach i wsparcie powstawania instalacji OZE na własne potrzeby.

Zmiany istotne z perspektywy energetyki i ciepłownictwa niesie ze sobą także określenie nowych wiążących celów dotyczących efektywności energetycznej w dyrektywie o efektywności energetycznej. Nowy cel ogólnoeuropejski to zwiększenie efektywności energetycznej o co najmniej 32,5% do 2030 w stosunku do prognoz zużycia energii z 2007 roku – zużycie energii pierwotnej nie może przekroczyć 1273 Mtoe lub 956 Mtoe energii końcowej. Oznacza to, że w porównaniu z poziomami z 2005 r. zużycie energii pierwotnej należy zmniejszyć w UE o 26%, a zużycie energii końcowej – o 20%. W art. 7 dyrektywy określono także, że państwa członkowskie zobowiązane są osiągnąć łączne oszczędności końcowego zużycia energii w każdym roku od 1 stycznia 2014 do 31 grudnia 2020 r. w wysokości co najmniej 1,5% wartości wolumenu sprzedaży energii odbiorcom końcowym. W okresie od 1 stycznia 2021 do 31 grudnia 2030 r. nowe oszczędności muszą wynieść co najmniej 0,8% rocznego zużycia energii końcowej (uśrednionego dla lat 2016-2018). Państwa członkowskie samodzielnie zadeklarują możliwe do osiągnięcia redukcje, stanowiące kontrybucję do celu ogólnounijnego w stosunku do zużycia energii końcowej lub pierwotnej, a sposoby obliczania wymaganej minimalnej oszczędności energii również zdefiniowane zostały w dyrektywie.

dodatkowe wyzwania dla ciepłownictwa europejskiego wprowadza również nowa dyrektywa w sprawie charakterystyki energetycznej budynków (zmiany w dyrektywie 2010/31/UE). Najistotniejszą z perspektywy sektora propozycją zmian jest nałożenie na państwa członkowskie obowiązku zawarcia w krajowych długoterminowych strategiach na rzecz renowacji jasno określonych kluczowych etapów i środków służących realizacji celu na 2050 rok, zakładającego dekarbonizację krajowych zasobów budynków, wraz z konkretnymi kluczowymi etapami do roku 2030, co przełoży się na ciepłownictwo systemowe zmniejszeniem zapotrzebowania na ciepło oraz ambitnymi celami dekarbonizacyjnymi w perspektywie roku 2050.

Ograniczenia związane z emisjami

Poza celami opisanymi powyżej, dotyczącymi emisji gazów cieplarnianych, OZE i efektywności energetycznej, istnieją również przepisy narzucające dodatkowe ograniczenia dla sektora ciepłowniczego, związane z emisją substancji szkodliwych.

Dyrektywa IED ustanawia zasady dotyczące zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom powstającym w wyniku działalności przemysłowej oraz zasady dotyczące kontroli tych zanieczyszczeń. Ustanawia również zasady mające na celu zapobieganie emisjom do powietrza, wody i ziemi, a także – w przypadku braku takiej możliwości – mające na celu ich redukcję oraz zapobieganie wytwarzaniu odpadów, w celu osiągnięcia wysokiego poziomu ochrony środowiska jako całości. Konkluzje BAT dla dużych obiektów spalania (LCP) wprowadzają wymogi w zakresie dopuszczalnych wielkości emitowanych zanieczyszczeń przez instalacje energetyczne spalania paliw o co najmniej 50 MW całkowitej mocy dostarczanej w paliwie, ale także do bezpośrednio związanych z nimi wybranych instalacji zgazowania węgla lub innych paliw oraz spalarni i współspalarni odpadów. Zobowiązania objęły także nieobjęte dotąd wymogami substancje, takie jak rtęć, chlorowodór, fluorowodór oraz amoniak. Duże obiekty energetycznego spalania mają cztery lata od ukazania się wymienionych konkluzji (tj. do 17 sierpnia 2021 roku) na dostosowanie się do nowych wymogów, chociaż istnieje szansa na czasowe odstępstwo w przypadku wykazania nieproporcjonalnie wysokich kosztów dostosowania instalacji do granicznych wielkości emisyjnych w stosunku do korzyści dla środowiska.

Dyrektywa MCP ustanawia przepisy służące ograniczaniu emisji dwutlenku siarki (SO2), tlenków azotu (NOx) i pyłu do powietrza ze średnich obiektów energetycznego spalania (instalacje energetyczne spalania paliw o całkowitej mocy nominalnej cieplnej dostarczonej w paliwie od 1 MW do 50 MW), aby w ten sposób zmniejszyć emisje do powietrza i potencjalne zagrożenia dla zdrowia ludzi i dla środowiska, wynikające z takich emisji.

W dyrektywie określa się również zasady monitorowania emisji tlenku węgla (CO). W dyrektywie ustanawiającej zobowiązania dla MCP określono termin na dostosowanie instalacji do nowych norm emisyjnych do 1 stycznia 2025 roku dla obiektów energetycznego spalania o mocy nominalnej powyżej 5 MW, do 1 stycznia 2030 roku dla obiektów o mocy nominalnej do 5 MW, a dla nowych obiektów standardy obowiązują od 20 grudnia 2018 roku.

Ponadto, przepisy co do jakości powietrza określone zostały w dwóch dyrektywach europejskich. Po pierwsze w dyrektywie o krajowych pułapach emisji (NEC), będącej częścią Pakietu Czyste Powietrze – strategii działań, która do 2030 roku ma istotnie zmniejszyć zanieczyszczenie powietrza w całej UE i zastąpić obowiązujące przepisy o rocznych krajowych poziomach emisji (2001/81/WE) w 2020 roku wraz z nowymi zobowiązaniami na lata 2020-2030 co do redukcji krajowych emisji takich zanieczyszczeń, jak: dwutlenek siarki, tlenki azotu, lotne związki organiczne, amoniak, cząstki stałe (sadza) i metan. Z kolei w dyrektywie w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza w Europie (CAFE) określono sposób realizacji ochrony powietrza w krajach UE. Dotyczy to przede wszystkim zagrożenia związanego z pyłem zawieszonym w atmosferze.

Podsumowując, bazując na aktualnych i nowo wdrażanych strategiach, dyrektywach i wytycznych UE, sektor energetyczny, w tym ciepłownictwo, czeka w najbliższym czasie ogrom wyzwań. Związane jest to zarówno z celem dotyczącym OZE, jak również zwiększaniem efektywności energetycznej, a także ograniczaniem emisji gazów cieplarnianych i innych substancji szkodliwych.

Cały artykuł został opublikowany w nr 2/2019 magazynu Energetyka Cieplna i Zawodowa.