Transformacja energetyczna zachodzi na świecie na naszych oczach. W całym roku 2018 produkcja energii z farm wiatrowych wzrosła o 29% w 2018 r., a słonecznych o 13%. W ostatnim dziesięcioleciu uśrednione koszty energii słonecznej spadły o 88%, z wiatru o 69%, a energii jądrowej wzrosły o 23%. Odnawialne źródła energii są teraz tańsze niż koszt energetyki opartej na węglu i gazie ziemnym. W najbliższej perspektywie finansowej UE co najmniej 25% środków ma być wykorzystane na rzecz energetyki odnawialnej i poprawy efektywności energetycznej. Rodzi się więc wiele pytań jak wygląda polityka energetyczna Polski na tym tle i co to oznacza dla regionów węglowych. Czy utrzymywanie przemysłu węglowego poprzez kolejne dotacje z budżetu państwa i ponoszenie przez społeczeństwo kosztów zewnętrznych, tak zdrowotnych jak i wynikających ze zmiany klimatu, ma sens? Czy istnieją inne możliwości bilansowania potrzeb energetycznych, jak znaczący wzrost udziału energetyki odnawialnej np. do 45% w roku 2030 w stosunku do 11% obecnie czy też znacząca poprawa efektywności energetycznej prowadząca do zmniejszenia zużycia energii o 50%? Jak na tej transformacji mogą zyskać regiony węglowe zwłaszcza, że UE przewiduje specjalny fundusz poświęcony ich transformacji? Czy nie nadszedł czas, aby dokonać sprawiedliwej transformacji, prowadzącej do innowacyjnej zrównoważonej lokalnej gospodarki, tworząc zielone miejsca pracy? Jakie w tej nowej sytuacji jest miejsce dla energetyki obywatelskiej? Jak budować bezpieczeństwo energetyczne ze znacznym udziałem prosumentów, którzy nie tylko obniżają swoje koszty użytkowania energii, ale także mogą z tego mieć korzyści takie jak możliwość elastycznego użytkowania energii w zależności od indywidualnych potrzeb czy poczucie uczestniczenia w działaniach na rzecz ochrony klimatu? Czy jest już miejsce na demokracje energetyczną w Polsce?

Warsztaty służyły dostarczeniu wiedzy oraz stanowiły kanwę do ciekawej i pogłębionej dyskusji pomiędzy ekspertami krajowymi, regionalnymi i lokalnymi. Spotkania miały dwa wymiary. Z jednej strony pokazanie jak wygląda polityka energetyczna i klimatyczna UE, a na tym tle polityka krajowa. Drugi wymiar to lokalna transformacja energetyczna, sprawiedliwa transformacja jako szansa dla wykreowania nowych impulsów w lokalnej gospodarce i zazieleniania lokalnego rynku pracy. Warsztaty służyły także zbudowaniu mocniejszych więzi pomiędzy samorządem, prosumentami, lokalnymi firmami zajmującymi się OZE i efektywnością energetyczną co było dodatkową korzyścią. Efektem spotkania są impulsy co do kierunków wykorzystania przyszłych funduszy UE.

Wyniki warsztatów można przedstawić w trzech grupach rekomendacji, a więc:

• zmiany dokumentów/regulacji krajowych,
• propozycje do programowania funduszy UE na lata 2021-2027,
• zmiany w lokalnych politykach transformacji niskoemisyjnej.

Rekomendacje do polityki krajowej.

Proces odchodzenia od węgla na świecie będzie trwał. Polskę też to dotyczy, a będzie w coraz większym stopniu. Koszty transformacji energetycznej są wysokie, ale koszty pozostania w tradycyjnej energetyce węglowej mogą być wyższe, a dodatkowo byłyby ponoszone koszty klimatyczne, zdrowotne i społeczne. Oprócz kwestii klimatycznych problemem w Polsce jest wysoki koszt pozyskania krajowego węgla, który może już w roku 2030 spowodować, że nie będzie czynna żadna kopalnia węgla kamiennego na Śląsku.

Niezbędnym jest wzięcie pod uwagę wysokiego ryzyka w przypadku podjęcia decyzji o budowie nowych kopalń węgla kamiennego. Koszt każdej z nich może wynieść ok. 2-2,5 mld zł, a ewentualne uruchomienie może nastąpić za 7-9 lat, kiedy świat będzie wycofywał się coraz mocniej z użytkowania węgla kamiennego, co będzie powodować jego niskie ceny. Może to prowadzić do braku opłacalności sprzedaży węgla w 2030 roku, co będzie oznaczać całkowite fiasko takiej inwestycji. Warto także zwrócić uwagę, że nowe technologie w górnictwie, które są wysoce zautomatyzowane, będą potrzebowały kadr o wysokich kwalifikacjach, a o takie może być trudno. Jednocześnie szkody górnicze mogą powodować obniżenie się terenu (zmiana stosunków wodnych, niszczenie budynków i infrastruktury liniowej, np. transportowej czy energetycznej), co będzie zniechęcać przedsiębiorców do inwestowania na powierzchni, ograniczając przyrost nowych miejsc pracy poza górnictwem.

Następuje zaostrzanie polityki klimatycznej UE, a także coraz szersze działania podejmują takie kraje jak Chiny, USA czy Indie, widząc w tym szansę na uzyskanie przewagi konkurencyjnej w innowacyjnej energetyce, a dzięki niskim cenom energii również w całej gospodarce. Dlatego staje się pilną koniecznością określenie przyszłej polityki energetyczno-klimatycznej Polski, co najmniej do roku 2050, co wynika z przyjętych ustaleń w Paryżu w 2015 roku dotyczących osiągnięcia w połowie tego wieku neutralności klimatycznej. W ramach tej polityki należy określić:

• termin odchodzenia od schyłkowych sektorów jakimi są górnictwo węgla i oparta na nim energetyka w tym wyraźny cel w zakresie usunięcia paliw węglowych z rynku komunalnego (i zakaz stosowania paliw węglowych w nowych budynkach);
• zwiększenie nacisku na przygotowanie systemu energetycznego do przyjęcia większych ilości energii z rozproszonych źródeł energii niż planowane w obecnej polityce (projekty badawcze, testy nowych rozwiązań, pilotowe wdrożenia);
• mocne wsparcie dla tworzenia obszarów/gmin samowystarczalnych energetycznie;
• zwiększenie roli regionów i gmin w kreowaniu lokalnej polityki energetycznej – jasne cele i narzędzia dla realizacji tych polityk.

Niezbędnym jest uznanie równoprawnej w zaspakajaniu potrzeb energetycznych kraju roli energetyki odnawialnej w tym obywatelskiej i efektywności energetycznej. Wprowadzenie rozwiązania prawnego zapewniającego przewidywalność mechanizmów wsparcia w perspektywie niezbędnej dla podjęcia decyzji i realizacji przedsięwzięć, np. gwarantujące osobie, uzyskującej wsparcie, trwałość mechanizmu przez co najmniej 15 lat od zrealizowania.

Odchodzenie od energetyki węglowej nie może odbyć się bez jasno zdefiniowanej transformacji polegającej na dokonaniu restrukturyzacji regionów węglowych z efektywnym wykorzystaniem funduszy UE, które będą temu służyć. Niezbędnym staje się uzyskanie synergii pomiędzy polityką krajową, ułatwiającą w sensie regulacyjnym taką transformację, a władzami regionalnymi i lokalnymi aktywnie wychodzącymi naprzeciw, mobilizującymi administrację lokalną, ośrodki naukowe, przedsiębiorców oraz organizacje społeczne do szerokiego włączania się w ten proces transformacji.