Pomimo dołożenia powyższych starań, w toku realizacji kontraktu niejednokrotnie występują okoliczności skutkujące poniesieniem kosztów dodatkowych, nieobjętych wynagrodzeniem podstawowym, wynikających m.in. z konieczności wykonania robót dodatkowych lub zamiennych czy wykonywania umowy w czasie przedłużonym. Jednym ze sposobów uzyskania zwrotu ww. kosztów od zamawiającego jest dochodzenie zapłaty w oparciu o przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu regulujące zwrot nienależnego świadczenia, tj. art. 405 w zw. z art. 410 ustawy Kodeks Cywilny[1]. W jakich sytuacjach wykonawca będzie mógł domagać się zapłaty w oparciu o ww. podstawę prawną?

Koszty dodatkowe jako świadczenie nienależne

W orzecznictwie sądów powszechnych jednolicie zaakceptowano, że w przypadku, gdy wykonawca poniósł dodatkowe koszty realizacji kontraktu, w szczególności wykonał roboty dodatkowe lub zamienne nieobjęte jego zakresem, a strony nie zawarły aneksu do umowy podwyższającego ustalone wynagrodzenie, wykonawca będzie uprawniony do dochodzenia dodatkowej płatności od zamawiającego na podstawie przepisów o zwrocie świadczenia nienależnego.

W świetle art. 405 w zw. z art. 410  KC, skuteczne dochodzenie roszczeń na tej podstawie wymagać będzie od wykonawcy wykazania, że zamawiający uzyskał kosztem wykonawcy korzyść majątkową bez podstawy prawnej. Jak wyjaśnił m.in. Sąd Apelacyjny w Warszawie, korzyść ta polega na zaoszczędzeniu przez zamawiającego wydatków, jakie ten musiałby ponieść w związku z zawarciem odrębnej umowy na realizację określonych prac[2].

Powyższy reżim prawny umożliwiający wykonawcy uzyskanie dodatkowej płatności od zamawiającego w związku z rzeczywistym kosztem realizacji inwestycji może być wykorzystywany zarówno przez wykonawców wykonujących umowę za wynagrodzeniem kosztorysowym, jak i ryczałtowym[3]. Jak wyjaśnił Sąd Apelacyjny w Gdańsku, przyjęcie, że ryczałt wyklucza możliwość dochodzenia zapłaty za wykonane roboty dodatkowe jako zwrotu nienależnego świadczenia oznaczałoby, że zamawiający w ramach umówionego wynagrodzenia ryczałtowego mógłby wprowadzać nawet bardzo znaczące zmiany do zakresu prac objętych umową na wyłączny koszt wykonawcy[4]. Możliwości uwzględnienia żądania wykonawcy na podstawie art. 405 k.c. w z art. 410 k.c. nie sprzeciwiają się także przepisy ustawy Prawo Zamówień Publicznych[5].

Rozliczenie robót dodatkowych i zamiennych w reżimie bezpodstawnego wzbogacenia następuje według cen rynkowych przyjętych w okresie ich wykonywania[6]. Należy jednak pamiętać, że przy określeniu wartości zubożenia wykonawcy nie należy odwoływać się do pojęcia szkody w rozumieniu art. 471 KC. Na podstawie przepisów art. 405 w zw. z art. 410 KC wykonawca może domagać się zwrotu doznanego uszczerbku majątkowego jedynie w granicach rzeczywistego zubożenia, tj. w zakresie rzeczywiście poniesionych dodatkowych kosztów realizacji prac[7]. Tym samym, w odróżnieniu od reżimu odpowiedzialności odszkodowawczej, na podstawie omawianych przepisów wykonawca nie może domagać się zapłaty w zakresie utraconych korzyści[8].

Niezbędna informacja o robotach dodatkowych

Należy również pamiętać o treści art. 411 pkt 1) KC, zgodnie z którym co do zasady nie można żądać zwrotu świadczenia, jeżeli spełniający świadczenia wiedział, że nie był do niego zobowiązany. Aby nie narazić się na konsekwencje wynikające z ww. przepisu, przed wykonaniem robót dodatkowych lub zamiennych wykonawca powinien poinformować zamawiającego, że wykonywane roboty są przez niego uznawane za roboty dodatkowe lub zamienne, w związku z czym choć realizuje te roboty w celu uniknięcia negatywnych konsekwencji ze strony zamawiającego, to zastrzega sobie prawo domagania się z tego tytułu dodatkowych płatności.

Obowiązek dokumentowania stanu faktycznego

W przypadku sporu sądowego z zamawiającym kluczowe jest przedstawienie kompletnego materiału dowodowego, potwierdzającego roszczenie wykonawcy z tytułu poniesionych kosztów dodatkowych realizacji kontraktu zarówno co do zasady, jak i co do wysokości. W tym kontekście kluczowe znaczenie ma dokumentowanie przebiegu realizacji prac i ustaleń dokonywanych z zamawiającym, a także przestrzeganie kontraktowych procedur notyfikacyjnych.

Przed podjęciem kroków zmierzających do sądowego dochodzenia zapłaty od zamawiającego na podstawie reżimu o bezpodstawnym wzbogaceniu, warto rozważyć rozstrzygnięcie sporu z zamawiającym w przedmiocie dodatkowej płatności polubownie, poprzez zawarcie aneksu przyznającego prawo do dodatkowej płatności, jak również zweryfikować, czy żądanie zapłaty nie mogłoby zostać oparte również o inne podstawy prawne, takie jak podwyższenie wynagrodzenia umownego na podstawie umowy lub przepisów KC, czy też przepisów regulujących odpowiedzialność odszkodowawczą.  

Zagadnienie zasad dochodzenia zapłaty w ww. trybach zostało omówione we wcześniejszych artykułach dotyczących rozliczenia kosztów dodatkowych inwestycji energetycznych, dostępnych tutaj: „Rozliczenie dodatkowych kosztów realizacji inwestycji energetycznej – podwyższenie umówionego wynagrodzenia” i „Rozliczenie dodatkowych kosztów realizacji inwestycji energetycznej – odszkodowanie”.

 

[1] Ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (tj. Dz.U. z 2020 poz. 1740; dalej „KC”);

[2] Por. wyrok SA w Warszawie z 9.05.2018 r., sygn. akt I ACa 57/17;

[3] Por. wyrok SN z 09.10.2014 r., sygn. akt I CSK 568/13;

[4] Por. wyrok SA w Gdańsku z 8.01.2015 r., sygn. akt I ACa 582/14;

[5] Ustawa z 11.09.2019 r. – Prawo zamówień publicznych (Dz.U. z 2019 r. poz. 2019; „PZP”).

[6] Por. postanowienie SN z 30.10.2018 r., sygn. akt II CSK 261/18;

[7] Por. postanowienie SN z 30.10.2018 r., sygn. akt II CSK 261/18;

[8] Por. wyrok SN z 2.03.2017 r., sygn. akt V CSK 351/16.